رابطه ماه گرفتگی و زلزله
به گزارش گاهیما، این ترفند و ژست علمی، اغلب سبب می‌شود حتی مخاطبان و کاربران تحصیلکرده رسانه‌ها و فضای مجازی، مقوله «علم» و «شبه‌علم» را اشتباه گرفته و دچار سردرگمی شوند. اما با وجود اینکه از نظر علمی ثابت شده پدیده‌هایی مثل ماه‌گرفتگی و تغییرات گرانشی ناشی از آن قطعاً تنش‌هایی را برای زمین ایجاد می‌کند آیا پدیده ماه‌گرفتگی و ماه خونین هفته پیش در ایران، واقعاً نمی‌تواند ربطی به زلزله‌های احتمالی داشته باشد؟
ماوراءالطبیعه
نکته اول اینکه حرف و حدیث‌ها درباره ارتباط رویدادها و پدیده‌های آسمانی با زلزله، حرف امروز و دیروز نیست. یعنی حتی در نوشته‌های مورخان دوره باستان (قرن چهارم پیش از میلاد) هم نشانه‌های این ماجرا دیده می‌شود؛ مثلاً «توکودیدس» یونانی که در میان مورخان به «توسیدید» معروف است در روایت مشاهداتش از زلزله‌ای می‌گوید که
۱۰ روز پس از خورشید گرفتگی رخ می‌دهد! این نوع مشاهدات روایی از همان قدیم‌الایام منجر به این شده خیلی‌ها اعتقاد پیدا کنند که یک رابطه علی و معلولی میان پدیده‌های آسمانی و رخدادهای طبیعی روی زمین وجود دارد. تفاسیر آخرالزمانی یا ربط دادن ماجرا به امور ماوراءالطبیعه هم در همین راستا شکل گرفته‌اند.
اصلاً چرا این همه در دل تاریخ عقب برویم؟ زلزله و سونامی «سوماترا» در سال ۲۰۰۴ با بزرگای ۱/۹ریشتر در اقیانوس هند، در جریان یک ماه کامل رخ داد. البته نمونه‌های تازه دیگری هم در این زمینه وجود دارد که ممکن است در ادامه مطلب به آن‌ها اشاره کنیم. بنابراین طبیعی است که نه‌تنها فکر و ذکر من و شما، بلکه برخی دانشمندان هم، در مطالعاتشان پیِ این باشند که حداقل و براساس آمارهای موجود، میان زلزله‌های بزرگ و حالت‌های مختلفی که ماه داشته است، رابطه‌ای را پیدا کنند.
تأثیر دارد... ندارد!
نکته دوم اینکه ماه‌گرفتگی و حرف و حدیث‌ها درباره رابطه آن با زلزله، مقوله‌ای است که در ایران خودمان هم بارها ماجرا درست کرده است. مثلاً در ۱۱ بهمن ۱۳۹۶ طبق اعلام قبلی قرار بود یک ماه‌گرفتگی قابل رؤیت در ایران رخ دهد و همزمان «ابَرماه» قابل مشاهده باشد. طبق معمول، از زمان اعلام وقوع این رویداد در رسانه‌ها، در فضای مجازی شایعه‌هایی درباره امکان وقوع زلزله هم شکل گرفت.
همان زمان خبرگزاری «ایسنا» سراغ یک محقق حوزه نجوم رفت تا نظر او را درباره این ماه‌گرفتگی و رؤیت ابَرماه بداند. «خسرو جعفری‌زاده» در آن سال گفت: «به دلیل وقوع خسوف، زمانی که ماه طلوع می‌کند، از نظر ناظران زمینی به رنگ قرمز دیده می‌شود... در شامگاه امشب علاوه بر ماه‌گرفتگی، شاهد ابرماه نیز در آسمان هستیم... به علت آنکه این پدیده نسبتاً نادر بوده است از گذشته تاکنون خرافات مختلفی درباره آن مطرح بوده است، به گونه‌ای که در گذشته رنگ قرمز ماه را شوم می‌پنداشتند و قحطی و جنگ را در آینده پیش‌بینی می‌کردند... عده‌ای هم پدیده ماه‌گرفتگی را با زلزله مرتبط می‌دانستند... مثلاً پس از زلزله مهیب طبس در بیست و پنجم شهریور ۱۳۵۷ شایعه‌هایی منتشر شد که این ماجرا به خاطر ماه‌گرفتگی بوده است... این در حالی است که امروزه می‌دانیم این پدیده نجومی هیچ تأثیری در زندگی ما ندارد...».
البته واکنش اهالی علم به مقوله «ماه‌گرفتگی-زلزله» در همه موارد این‌قدر قاطعانه و به‌ضرس قاطع نبوده است! یعنی وقتی پای شایعه و شایعه‌سازی و ترویج مسائل خرافی، شبه‌علمی و ترساندن مردم وسط می‌آید ممکن است گروهی از کارشناسان با هدف آرامش دادن به مردم بگویند: «این پدیده نجومی هیچ تأثیری در زندگی ما ندارد». اما زمانی که قرار است یافته‌های علمی کنار هم قرار بگیرند کارشناسان معمولاً با احتیاط و مستند صحبت می‌کنند. در سال ۱۴۰۰ «کامبیز مهدی‌زاده» کارشناس زمین‌شناسی درباره رابطه پدیده «ماه کامل» و زلزله گفت:
«ما باید بر حسب آمار و ارقام به تجزیه و تحلیل بحث‌های علمی بپردازیم، وقتی هلال ماه کامل دیده می‌شود و یا سایر پدیده‌هایی از این قبیل، آمار زمین‌لرزه‌ها بیشتر می‌شود. از نمونه زلزله‌های ۲۰سال گذشته می‌توان به زمین‌لرزه‌های شیلی که در سال۲۰۱۰ به بزرگای ۸/۸، زلزله سوماترای اندونزی در سال ۲۰۰۴ به بزرگای ۱/۹ و زلزله توهوکو ژاپن در سال۲۰۱۱ به بزرگای ۹ ریشتر اشاره کرد که همگی سونامی قوی و تنش‌های جذر و مدی بالا را به همراه داشته‌اند...». سال۱۳۹۹ زلزله در تهران و همچنین دو سال بعد زلزله در خراسان رضوی و حد و مرز تهران-قم که با پدیده ابرماه همزمان بود، بحث‌های مشابه سال‌های گذشته را داغ کرد.
جزر و مد زمین
نکته سوم و در مجموع اینکه هنوز هیچ مرجع علمی تأیید نکرده است که آیا بین جاذبه ماه و زلزله روی زمین ارتباطی وجود دارد یا نه و قاطعانه دراین زمینه نمی‌توان اظهارنظر کرد.
دو روز پیش هم یک رسانه به سراغ استاد زلزله‌شناسی کشور- مهدی زارع- رفته و در این مورد از او پرسید. زارع گفته بود: «نیروهای گرانشی ماه و خورشید نه‌تنها در اقیانوس‌ها؛ بلکه در پوسته جامد زمین نیز موجب جزر و مد می‌شوند که به عنوان «جزر و مد زمین» شناخته می‌شود.
حداکثر تنش جزر و مدی روی پوسته زمین زمانی رخ می‌دهد که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار بگیرند که در ماه‌های کامل و ماه نو (و در جریان ماه‌گرفتگی) این اتفاق رخ می‌دهد... بررسی‌های من نشان می‌دهد حدود ۷۵درصد از زلزله‌های شدید ایران در سده بیستم و ابتدای سده بیست و یکم در حوالی اول و وسط ماه قمری رخ داده‌اند.
برخی مطالعات علمی به دنبال همبستگی آماری میان زلزله‌های بزرگ و فازهای ماه بوده‌اند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ در مجله Nature Geoscience نشان داد احتمال وقوع زلزله‌های بسیار بزرگ در دوره‌های تنش جزر و مدی بالا، که در طول ماه نو و کامل (و بنابراین در طول ماه‌گرفتگی) اتفاق می‌افتد، بیشتر است. این مطالعه نشان داد اگرچه احتمال گسترش یک شکست کوچک در سنگ به یک گسیختگی با تنش جزر و مدی کمی افزایش می‌یابد، اما اثر کلی آن برای پیش‌بینی زلزله هنوز قابل اندازه‌گیری نیست».