به گزارش پایگاه‌ خبری گاهی‌ما، در سپیده‌دم قرن بیست‌ویکم، مرزهای قدرت ملی دیگر نه فقط با خطوط جغرافیا یا تسلیحات نظامی، بلکه با سیطره‌ کشورها بر عرصه‌های نوینی چون فضا بازتعریف می‌شود. همان‌گونه که در قرون گذشته، فتح دریاها و سپس آسمان، نماد برتری تمدنی به‌شمار می‌آمد، امروز حضور مستقل و پایدار در مدار زمین به یکی از مظاهر اقتدار ملی بدل شده است. ایران، کشوری با پیشینه‌ای هزاران‌ساله در عرصه علم و دانش، طی دو دهه اخیر، گام‌هایی استوار و پرتأمل در این مسیر برداشته است؛ گام‌هایی که با وجود فشارها، تحریم‌ها و محدودیت‌های شدید، توانسته‌اند نشانی از توان مهندسی بومی، خودباوری علمی و افق‌گشایی فناورانه ایرانیان باشند.

نخستین رویای ایرانی برای رسیدن به آسمان، اگرچه ریشه در تاریخ علم در ایران دارد، اما در قالب نهادهای رسمی، از دهه ۱۳۸۰ خورشیدی جان گرفت؛ زمانی که برنامه فضایی ایران به‌صورت یک راهبرد کلان در دستور کار قرار گرفت و نهادهایی چون سازمان فضایی ایران، پژوهشگاه فضایی، و شرکت‌های فناور، حول محور ماهواره‌سازی و پرتاب‌گرهای بومی به‌تدریج شکل گرفتند. هرچند برخی کشورها با همکاری‌های بین‌المللی یا خرید فناوری‌های آماده مسیر خود را کوتاه کردند، ایران به‌دلیل شرایط خاص ژئوپلیتیک و تحریم‌های گسترده، ناگزیر بود که راه دشوار بومی‌سازی را برگزیند، اما همین دشواری، مزیتی درون‌زا پدید آورد که امروز ثمرات آن در مدارهای لئو (ارتفاع پایین) و گاه فراتر، قابل مشاهده است.

نخستین گام عملی ایران در این مسیر با پرتاب ماهواره "سینا-۱" در سال ۱۳۸۴ برداشته شد. این ماهواره با همکاری یک کشور خارجی طراحی شد و با موشک روسی به مدار زمین فرستاده شد. اگرچه این مأموریت به‌طور کامل بومی نبود، اما سرآغازی مهم به‌شمار می‌آمد و نوعی تجربه‌آموزی برای مهندسان ایرانی محسوب می‌شد. از این نقطه به بعد، روند بومی‌سازی طراحی و ساخت ماهواره‌ها در ایران شتاب گرفت.

نقطه‌عطف مهم بعدی، پرتاب ماهواره "امید" در سال ۱۳۸۷ بود؛ نخستین ماهواره‌ای که به‌طور کامل در ایران طراحی، ساخته و سپس با پرتاب‌گر بومی "سفیر" به مدار زمین ارسال شد. ماهواره امید با وزنی حدود ۲۷ کیلوگرم، از نوع مخابراتی و تحقیقاتی بود که در ارتفاع حدود ۲۵۰ کیلومتری از سطح زمین در مدار قرار گرفت. این رویداد نه‌تنها در رسانه‌های داخلی بلکه در سطح جهانی بازتاب یافت و ایران را به نهمین کشور جهان تبدیل کرد که توانسته است به‌صورت مستقل ماهواره به فضا پرتاب کند. اهمیت این دستاورد فراتر از بُعد علمی یا فناورانه بود؛ این موفقیت، حامل پیام خوداتکایی در شرایط فشار جهانی بود و جایگاه ایران را در میان قدرت‌های نوظهور فضایی تثبیت کرد.

پس از آن، مجموعه‌ای از ماهواره‌های دیگر نیز طراحی و به فضا پرتاب شدند. "رصد"، "نوید"، "فجر"، "ظفر"، "ناهید"، "پارس"، "خیام"، "نور"، و "پیا‌م" تنها برخی از نام‌هایی‌اند که در کارنامه فضایی ایران نقش بسته‌اند. هر یک از این ماهواره‌ها اهداف و مشخصاتی متفاوت داشتند: برخی برای تصویربرداری و سنجش از دور، برخی برای مخابرات، برخی برای آزمایش فناوری‌های نوین مداری و برخی نیز با رویکرد پایش منابع زمینی، توسعه کشاورزی و پیش‌بینی بحران‌های طبیعی.

به‌ویژه ماهواره "خیام" که در سال ۱۴۰۱ به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین ارسال شد، نمونه‌ای از همکاری فناورانه ایران با ظرفیت‌های جهانی بود. این ماهواره که به لحاظ دقت تصویربرداری در سطح متر فعالیت می‌کرد، گامی مهم در راستای توسعه توان بومی پردازش داده‌های فضایی به شمار می‌رفت. ایران، علاوه بر توانمندی‌های سخت‌افزاری، به‌تدریج سامانه‌های نرم‌افزاری تحلیل تصاویر ماهواره‌ای را نیز توسعه داده است تا در حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی، مدیریت بحران، و برنامه‌ریزی شهری از داده‌های فضایی بهره ببرد.

 در سال‌های اخیر تمرکز ویژه‌ای بر تولید ماهواره‌های کوچک (Microsatellite و Nanosatellite) و پرتاب‌گرهای سبک و متوسط صورت گرفته است. این روند، مطابق با تحولات جهانی در صنعت فضا و همگام با گرایش به‌سوی "فضای جدید" (New Space) است که در آن دولت‌ها در کنار شرکت‌های خصوصی، به‌سوی تولید انبوه ماهواره‌های کوچک، مقرون‌به‌صرفه و منعطف روی آورده‌اند.نمونه‌های اخیر این روند در ایران، ماهواره‌های "تندیس"، "فرآزما"، "آیه" و نمونه‌های متعدد دانشجویی هستند که در دانشگاه‌هایی چون شریف، امیرکبیر، علم‌وصنعت و مالک‌اشتر توسعه یافته‌اند.

در این میان، نیروی هوافضای سپاه نیز با پرتاب موفق ماهواره‌های "نور ۱" و "نور ۲" در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۱، نشان داد که ایران در سطوح مختلف حاکمیتی، توانایی راهبری مأموریت‌های مداری را در اختیار دارد. این ماهواره‌ها که از پایگاه پرتابی در کویر مرکزی ایران با راکت سه‌مرحله‌ای "قاصد" به فضا رفتند، افزون بر ارزش اطلاعاتی، نشان‌دهنده رشد فناوری پرتاب در محیط سخت و مدیریت مأموریت در فازهای پیچیده بالستیک بودند.

نباید فراموش کرد که در کنار این دستاوردها، توسعه زیرساخت‌های زمینی نیز بخش مهمی از برنامه فضایی ایران را تشکیل داده است. ایستگاه‌های زمینی در مناطقی چون سمنان، چابهار و مشهد، وظیفه دریافت، تحلیل و ذخیره‌سازی داده‌ها را بر عهده دارند، همچنین مراکز پژوهشی در زمینه ساخت موتورهای فضایی سوخت جامد و مایع، پیشرانه‌های برقی، سپرهای حرارتی و فناوری‌های ریزپردازش مداری، به‌طور مداوم در حال گسترش هستند.

دستاوردهای فضایی ایران البته بی‌نقد نمانده‌اند. برخی کارشناسان بر این باورند که شفافیت در اعلام اهداف، نتایج و نقشه‌راه توسعه فضایی کشور می‌تواند موجب جلب اعتماد عمومی و بهره‌گیری بهتر از ظرفیت‌های علمی دانشگاهی شود. همچنین، نیاز به توسعه زیست‌بوم خصوصی در صنعت فضا، همچنان به‌عنوان یک حلقه مفقوده احساس می‌شود؛ چراکه تجاری‌سازی فناوری فضایی و اتصال آن به اقتصاد دانش‌بنیان، می‌تواند ضریب پایداری این مسیر را افزایش دهد.

با این همه، ایران توانسته است در شرایطی پیچیده و با تکیه بر دانش بومی، در زمره معدود کشورهایی قرار گیرد که توان طراحی، ساخت، پرتاب و بهره‌برداری از ماهواره را به‌صورت مستقل در اختیار دارند. در جهانی که مرزهای آسمان، عرصه رقابت ژئوپلیتیک و فناوری‌های پیشرفته شده، داشتن صندلی در مدار زمین، نه یک آرزو بلکه ضرورتی برای توسعه ملی است.

ایران، با تداوم در مسیر علمی، توسعه زیرساخت‌های صنعتی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های جوان و متخصص، می‌تواند آینده‌ای روشن‌تر در مدارهای بالاتر ترسیم کند؛ آینده‌ای که در آن ماهواره‌های ایرانی، نه‌فقط بر فراز ایران، بلکه در مدار خدمت به صلح، پیشرفت و کرامت انسانی، در گردش باشند.